بحران های زیست محیطی قرن 21
1) 1- بحران آب و ناپایداری آن : افزایش روز افزون جمعیت در کره زمین و تغییرات در الگوی مصرف منجر به فزونی تقاضای مواد غذایی گردیده است . از دیگر سو انسان با استفاده بی رویه از منابع انرژی , استفاده از آلوده کننده های شیمیایی محیط زیست و تخریب جنگلها و مراتع , محیط کلی کره زمین را دستخوش تغییرات منفی نموده است.
اگر چه در حدود 71 درصد از سطح زمین را آب فرا گرفته است لیکن از کل آبهای کره زمین تنها 3 درصد آن شیرین و 97 درصد شور است.
از این 3 درصد آب شیرین نیز 77 درصد به طور دائم در یخچالهای کوهستانی و یخهای قطبی ثابت است , 22 درصد آن بصورت آبهای زیر زمینی و 1 درصد در دریا چه ها , رود خانه ها و گیاهان می باشد. به عبارت دیگر تنها 69 درصد از کل آبهای کره زمین در رودخانه ها , دریاچه ها , آب شیرین , خاک و مرداب ها به صورت آب زیرزمینی قرار دارد. بر این اساس برای هر نفر در سال 2000 میلادی 1800 متر مکعب آب وجود دارد. با این حساب می بایست آب شیرین به مقدار کافی برای نیازهای هرنفر قابل دسترس باشد , اما واقعیت این است که ناهمسانی زیادی بر حسب مناطق و فصول وجود دارد . در واقع اغلب کشور های در حال توسعه حتی آنهایی که مجموع آب سالانه دریافتی شان در کل کافی بنظر میرسد , در برخی مناطق خود کمبود آب دارند.
امروزه در جهان تولید غذا به شدت بستگی به وجود آب و مدیریت آن دارد. از مجموع آبهای مصرفی جهان در حدود دو سوم به مصرف آبیاری کشاورزی میرسد . در حدود 235 میلیون هکتار از اراضی کشاورزی در جهان آبی اند و 30 تا 40 درصد از غذای جهان از این اراضی تولید می شود.
مطالعه فائو در 93 کشور در حال توسعه حکایت از عدم پایداری آب در این کشور ها دارد , به این معنا که استفاده از آبها بیش از مقداری است که در منابع جایگزین می شوند. روند کنونی حاکی از آن است که تا سال 2030 بسیاری از کشور های در حال توسعه با مشکل کم آبی برای آبیاری روبرو می شوند.
استفاده از آب رود خانه ها و تالاب ها به نحوی که کاهش عمق تا لاب ها و در یاچه ها را به دنبال داشته باشد منجر به عدم پایداری می گردد.علاوه بر مواردی که به عدم پایداری آب از نظر کمی منجر می شود , آلوده شدن آبها نیز عدم پایداری در سیستم ایجاد خواهد کرد.
اهمیت آبهای زیر زمینی در ایران :
ویژگی های خاص جغرافیایی ایران , ریزش های جوی با رژیم مدیترانه ای که دارای تابستان خشک و در زمستان دارای بارندگی است منجر به عدم تطابق فصل کشت و رویش گیاهان با فصل بارش می باشد. از سوی دیگر و ضعیت نا همواریها و پستی بلندیها عرصه های گسترده ای را برای نفوذ آب به زمین فراهم نموده است. با ورود تکنولوژی بهره برداری ار آبهای زیر زمینی از طریق موتور بویژه بعد از اصلاحات ارضی افزایش یافت. طی دو الی سه دهه اخیر بهره برداری از آبهای زیر زمینی به نحو روز افزونی افزایش یافته است.
در اغلب مناطق قنات ها خشک شده اند و بویژه طی دو دهه اخیر چاههای نیمه عمیق به تدریج آبدهی خود را از دست داده و جای خود را به چاههای عمیق داده اند. علاوه بر حفر بی رویه چاههای عمیق مستعد که دارای مجوز اند , چاههای زیادی نیز بعنوان چاههای غیر مجاز حفر شده اند که در بعضی مناطق شمار آنها از چاههای به اصطلاح مجاز نیز بیشتر است.
( از مقاله حمید رضا وجدانی کارشناس ارشد مرکز تحقیقات منابع طبیعی )
2-تغییرات اقلیمی
پیشرفت فن آوری و دستیابی انسان به زندگی مدرن امروزی به قیمت تخریب منابع طبیعی و انقراض نسل تعداد زیادی از گیاهان و جانوران تمام شده است.اما با وجود پیشرفت بسیار سریع دانش بشری و دستیابی انسان به کرات دیگر و اطلاعات حیرت آوری که از دورترین کهکشان ها به دست آورده است,همچنان کره زمین,تنها سیاره قابل سکونت برای انسان و موجودات زنده, محسوب می شود.
رشد سریع و بی مهار جمعیت انسانی,بهره برداری بی وقفه از منابع, قطع درختان و نابودی جنگل ها,کشتار بی رحمانه حیوانات,تخریب مراتع وپوشش های گیاهی و تبدیل آنها به مزارع,استفاده بی رویه از سموم کشاورزی,آلودگی منابع آب و هوا به دلیل فعالیت های صنعتی و بسیاری از فعالیت های نامطلوب انسان ها –از سالیان گذشته تا امروز-چرخه زیستی کره زمین (خانه مشترک همه موجودات زنده)را با خطر مواجه کرده است.خطری که در اوایل,به طور نا محسوس,میهمان ناخوانده کره خاکی شده بود,اما با بروز وقایع پر شمار و خانمان براندازی چون سیل,زلزله, طوفان های مهیب,ذوب یخ های قطبی و افزایش دمای هوا نشان می دهد که تغییراتی اساسی در حال وقوع است که زندگی در کره خاکی را دشوارتر از گذشته خواهد کرد.تغییراتی که در بسیاری مواقع مستقیما به عملکرد نادرست و خودخواهانه انسان ها مربوط می شود.
اقلیم در حال تغییر:
اقلیم به شرایط غالب کمیت های جوی در یک منطقه خاص جغرافیایی گفته می شود که متاثر از عوامل محیطی است این شرایط تابع مکان اما مستقل از زمان است.
تغییرات اقلیمی که در سالهای اخیر در ایران(به تبع تغییرات جهانی)اتفاق افتاده است,می گوید: "پس از انقلاب صنعتی و گسترش فعالیت های انسانی به ویژه انتشار گازهای گلخانه ای بیش از حد مجاز در سده اخیر,شاهد افزایش دمای کره زمین در نواحی سرد سیر بوده ایم,شواهد دیرینه شناسی اقلیمی نشان می دهد در طول تاریخ کره زمین تغییرات آب هوایی همواره واقع شده است,اما تغییرات اقلیمی سده اخیر,دو وجه تمایز با تغییرات اقلیمی گذشته دارند.نخست آنکه فعالیت های انسانی (آنتروپوژتیک) در ماهیت تغییرات اقلیمی فعلی,نقش بیشتری دارند.دوم آنکه سرعت تغییرات اقلیمی اخیر بیشتر است,طوریکه در بازده زمانی کوتاه,شاهد تغییرات زیادی در شرایط جوی کره زمین هستیم"
رخداد سیل های متوالی,خشکسالی های پیاپی,امواج گرمایی و سرمایی جوی,طوفان های وسیع و شدید, گرد و غبار پر دامنه, آتش سوزی های گسترده وامثال آنها,بیانگر تشدید این شرایط در دهه اخیر است,طوریکه در جوامع جهانی,تدبیری جز همکاری و هماهنگی مشترک برای به حذاقل رساندن اثرات سوء این پدیده های دست ساز انسان,پیش بینی نشده است.تا کنون نیز اجلاس های مختلف برای تعیین استراتژی کاهش یا اصلاح انتشار گازهای گلخانه ای برگزار شده و کشورهای صنعتی را مجاب به اجرای تعهدات خود کرده است.
از آنجا که اقلیم پدیده ای وابسته به سایر عوامل است و تغییرات آن,مرز جغرافیایی نمی شناسد,هر گونه مقابله ای باید با هماهنگی و همراهی سایر کشورها انجام شود.اما اقدامات محلی نظیر تقویت اراضی جنگلی و مرتعی اصلاح سیستمهای سوخت درکارخانه ها کاهش مصرف و افزایش بهره وری انرژی مصرف بهینه خودرو توسعه و ترویج محصولات منطبق با شرایط اقلیم در حال تغییر و اصلاح سیستمهای آبیاری و ذخیره آب و مدیریت آن از توسعه و گسترش این تغییرات تا حد قابل توجهی پیشگیری میکند.
اگر تغییرات اقلیمی با سرعت فعلی ادامه یابد,چه آینده ای در انتظار کره زمین و حیات موجودات آن خواهد بود؟دکتر ایمان بابائیان سرپرست گروه پژوهشی تغییر اقلیم پژوهشکده اقلیم شناسی ,پیامدهای تغییر اقلیم کشور را در دهه های آتی بر اساس نتایج مدل های اقلیمی اجرا شده در مرکز ملی اقلیم شناسی در چند بخش مورد بررسی قرار می دهد.او, افزایش میانگین دما را مهمترین نتیجه این فرایند می داند درباره آن,می گوید: " دمای هوای کشور در فاصله سه دهه آینده بطور میانگین 5. درجه سانتیگراد افزایش می یابد که این افزایش دما در زمستان 7. درجه سانتیگراد خواهد رسید. همچنین طبق برآوردها تا پایان قرن حاضر(2100 میلادی)میانگین دمای هوای کشور بین 3 تا 4/5 درجه سانتیگراد افزایش می یابد.افزایش دما,به ویژه در فصل زمستان,موجب کاهش طول دوره سرما و برآورده نشدن نیاز سرمایی گیاهان نظیر زعفران و پسته می شود و عملکرد آنها را کاهش می دهد." او درباره پایان زود هنگام سرمای زمستانه در کشور,می گوید "این پدیده موجب گل دهی زود رس,کاهش عملکرد محصولات زراعی و باغی و افزایش خطر پذیری سرمازدگی می شود."
بر اثر تغییر اقلیم,پهنه های اقلیم کشاورزی نیز تغییر می یابد و کشت محصولاتی که سالیان سال برای مناطق خاصی مساعد بودند,به تدریج در زیستگاه همیشگی خود غیر قابل کشت خواهد شد.افزایش دمای هوا,موجب آثار سوء در رشد و عملکرد گیاهان و افزایش سطح آب اقیانوس ها می شود.
کاهش میزان بارش
کمبود آب شرب شهری و کشاورزی و به دنبال آن برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی و افت سطح آب های زیر زمینی,تا به امروز مشکلات بسیاری را برای مردمان نقاط مختلف کره زمین به وجود آورده است. گذر زمان, نه فقط منجر به بهبود شرایط نشده بلکه بحران آب رو به گسترش است .از مهمترین پیامدهای تغییر اقلیم, تاثیر آن بر منابع آب است.
بارش های سنگین
افزایش بارش ها از دیگر پیامدهای تغییرات اقلیمی در کره زمین است.وقوع سیلهای عظیم و خانمان بر انداز از جمله وقایعی است که در فصول زمانی کم در صدر اخبار جهان قرار می گیرد. تحقیقات نشان می دهد بر اثر این تغییرات اقلیمی حد آستانه بارش های سنگین و سیل آسا افزایش می یابد و بارش های اندک در تعداد دفعات محدود و به صورت سیل رخ می دهند.
3)بیابان زایی:
پس از دو چالش تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین , بیابان زایی به عنوان سومین بحران مهم جامعه جهانی در قرن 21 محسوب می شود.به طوریکه بر اساس گزارش های سازمان های بین المللی یک ششم جمعیت , سه چهارم اراضی خشک و یک سوم خشکی های جهان به مساحت 5 میلیارد هکتار در 110 کشور جهان در معرض پدیده بیابان زایی هستند.
بیش از نیمی از مساحت کشور ما را مناطق بیابانی یا نیمه بیابانی تشکیل می دهد.
بیابان واقعی در تعریف اقلیمی یعنی جایی که زاد آوری زیستی در آن در حداقل ممکن است. به واقع یک پنجم از مساحت کشور مطلقا هیچ قابلیتی برای انواع فعالیتهای توسعه انسانی از قبیل کشاورزی و غیره ندارد و بصورت محدود شاید فقط برای بیابان گردی آن هم در قالب تورهای ماجراجویانه مناسب باشد.
ایران در شمار 10 کشور اول بیابان زای جهان قرار دارد و بنا به تاکید سازمان ملل , بیابان زایی بزرگترین بحران بشر در دوره کنونی است و این پدیده در سده پیش رو با توجه به پیش بینی فرا رسیدن یک دوران طولانی خشکسالی بیشتر از گذشته گسترش خواهد یافت.
بیابان زایی عبارتست از هر گونه اقدامی که در بهره برداری از منابع پایه بیش از حد تعادل و توازن و توان اکولوژیک طبیعت انجام شود , به نوعی که صرفا اهداف کمی و کیفی کوتاه مدت را مد نظر قرار دهد و مسایل مربوط به نسل های آینده فراموش شود.
در ایران حدود 100 میلیون هکتار از اراضی در معرض کاهش پتانسیل تولید قرار دارد که از این مساحت 75 میلیون هکتار در معرض فرسایش آبی , 20 میلیون در معرض فرسایش بادی و 5 میلیون هکتار در معرض اشکال شیمیایی و فیزیکی تخریب سرزمین همچون کاهش حاصلخیزی یا شوریزایی است و اما از حیث قلمروی سرزمینهای بیابانی از کل مساحت کشور 32 میلیون هکتار از این مساحت صرفا شامل پدیده های بیابانی با پوشش گیاهی کم یا فاقد پوشش گیاهی است.
بیبان زایی به مفهوم تخریب سرزمین یا کاهش توان تولید بیلوژیک یک اراضی در مناطق خشک , نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب تحت تاثیر عوامل محیطی و انسانی است.
4)فقر و کمبود مواد غذایی:
بانک جهانی امنیت غذایی را به صورت دسترسی همه مردم در تمام اوقات به غذای کافی برای داشتن یک زندگی سالم تعریف کرد .
این تعریف به سه عنصر موجود بودن غذا , دسترسی به غذا , و پایداری در دریافت غذا استوار است. عنصر موجود بودن غذا شامل تولید و واردات مواد غذایی میباشد. مفهوم دسترسی به غذا نیز دسترسی فیزیکی و اقتصادی به منابع جهت تامین اقلام غذایی مورد نیاز جامعه میباشد, و پایداری در دریافت غذا نیز ثبات و پایداری دریافت ارزشهای غذایی مورد نیاز جامعه میباشد.
بر اساس پیش بینی های صورت گرفته افزایش جمعیت و رشد اقتصادی کشور ها ی در حال توسعه در دهه های اخیر به رشد تقاضای غذا منجر می گردد. گسترش شهر سازی و تغییر ترجیحات غذایی موجب شده است تقاضا برای تولیدات گران قیمت غذایی افزایش یابد.
فائو اعلام کرده است که برای تامین غذای مورد نیاز جمعیت 9 میلیاردی جهان در سال 2050 باید تولیدات کنونی را دو برابر کرد . تحقق این هدف رفع موانعی از قبیل محدودیت زمین های کشاورزی , کمبود آب , قیمت بالای انرژی , افت سرمایه گذاری و ..... خواهد بود. با پرداختن به چشم انداز امنیت غذایی در قرن 21 باید اعلام کرد که مسائل مربوط به کمبود مواد غذایی , تولید را در این قرن با مشکل اساسی مواجه خواهد کرد .رقابت بر سر زمین های کشاورزی و منابع آب , تغییرات آب و هوایی و ... بدان معنا است که جهان باید با منابع کمتر غذای بیشتری تولید کند.
در حال حاضر 3 چالش عمده پیش رو است :
چالش اول این است که گرسنگی در سطح جهان در حال افزایش است . اوایل دهه 1990 افزایش تعداد افراد گرسنه در سطح جهان بعد از طی دو دهه سیر نزولی , دچار تغییر فاحشی شد و بحران مالی رو به افزایش نهاد.امروزه بسیاری از مردم گرسنه جهان به طور مستقیم یا غیر مستقیم برای بقای خود به کشاورزی وابسته اند.
چالش دوم عدم وجود تعادل در رژیم غذایی روزانه است. اگر چه سوء تغذیه ناشی از فقر همچنان یکی از دلایل عمده مرگ در سراسر جهان است , سایر بیماریهای مرتبط با رژیم غذایی نیز در حال گسترش میباشد.
چالش سوم تولید غذا , نابودی محیط زیست و طبیعت است. تخریب محیط زیست از دو جنبه با غذا در ارتباط است . این مساله با محدود کردن محصولات غذایی , تولید مواد غذایی را کاهش می دهد. از سوی دیگر این مساله حاصل فعالیت های نادرست کشاورزی می باشد.مشکلاتی مانند فرسایش خاک , آلودگی آب , انتشار گازهای گلخانه ای و .... تهدیدی جدی علیه تولید جهانی غذا است.
**برگرفته از تحقیق درس مکتبهای جغرافیایی, رشته جغرافیا گرایش ژئومرفولوژی 1389 **
** شرح تصویر: نشست اسفناک زمین در حوالی همدان بعلت کاهش عجیب و غریب سطح آبهای زیرزمینی در منطقه , بدلیل برداشت بی رویه **
