مفاهیم زمین شناسی و زمین شناسی دشت اوز

زمین شناسی عبارت از علمی است که درباره پیدایش زمین, موادی که آن را تشکیل میدهد , و بالاخره تحولاتی که در آن صورت گرفته و یا میگیرد بحث و گفتگو مینماید. زمین شناسی دانش شناخت کره زمین است,سیاره ای که در آن انسان و سایر موجودات زندگی میکنند.

زمانی مردم فکر میکردند که زمین صاف و مسطح است ولی از 530 سال قبل از میلاد , دانشمندان یونانی از جمله فیثاغورث با یک سری دلایل کرویت زمین را اثبات نمودند.

قریب به 71 درصد کره زمین را آب تشکیل میدهد و مابقی یعنی 29 درصد هم خشکی است. ساختمان داخلی زمین شامل پوسته , گوشته و هسته میباشد.

تاریخ کره زمین از 4/6 میلیارد سال قبل شروع خواهد شد , اما چون آثار حیات در آن موقع در روی کره زمین چندان موجودیت نداشته به نام پرکامبرین یا قبل از کامبرین معروف است. ( در واقع یک دوران خیلی طولانی از ابتدای تشکیل کره زمین تا 700 میلیون سال قبل ).

از 650 میلیون سال قبل به این سو چون آثار حیات پیدا و گسترش یافته است میتوان تقسیم بندی زمین شناسی را انجام داد. دوران اول زمین شناسی یا پالئو زوئیک تقریبا از همان حدود 650 میلیون سال قبل تا 250 میلیون سال قبل ادامه دارد.پالئوزوئیک خود به دوره های کوچکتری تقسیم میشود.

از 250 میلیون سال قبل تا 65 میلیون سال قبل را بنام مزوزوئیک معرفی نموده اند. واز 65 میلیون سال قبل به این سو را سنوزوئیک نام نهاده اند.

برخی از محققین قسمت بالای دوران حیات سنوزوئیک یعنی از 2 میلیون سال قبل به این سو را کواترنری یا دوران چهارم طبقه بندی میکنند که آثار حیات انسانی در دوران چهارم محسوس تر است. دو ویژگی مهم دوران کواترنری شامل تغییرات شدید اقلیمی و ظهور انسان است.

از 10 هزار سال قبل تا کنون هم بنام هولوسن معرفی گردیده است.

زمین شناسی ایران و زاگرس :

در زمین شناسی مرز سیاسی معنی ندارد. قسمت عمده ایران تا البرز جزو خشکی جنوبی بوده و بین آن اقیانوس وجود داشته است. در زمان پرکامبرین وسعت آن در بعضی جاها افزایش و در برخی جاها با کاهش همراه بوده است.

به علت اینکه پوسته زمین تحت فشار و کشش قرار میگیرد , اقیانوس هم بتدریج شروع به کوچک شدن نموده تا جایی که,اقیانوس تقریبا بسته میشود. شاید بهتر است که بگوییم البرز و زاگرس و ایران مرکزی به سمت شمال شرق ملحق خواهند شد. در مورد خود زاگرس نیز باز یک اقیانوسی بنام نئو تتیس یا تتیس جوان بعدا تشکیل شده است ( حدود 200 میلیون سال قبل ) , که در اواخر دوران دوم و کرتاسه , بسته میشود ( بین 60 تا 65 میلیون سال قبل ) و خشکی زاگرس و ایران مرکزی به هم ملحق شده و تقریبا سیمای کنونی فلات ایران شکل گرفته , که دچار تغییرات بعدی هم شده است.

زون زاگرس:

زون زاگرس از 3 واحد دشت خوزستان , زاگرس چین خورده یا خارجی و زاگرس مرتفع یا داخلی تشکیل شده است. ( دشت اوز در واحد زاگرس چین خورده قرار دارد ).منطقه زاگرس در باختر ایران بین طول های جغرافیایی 45 تا 57 درجه خاوری و عرض های 26 تا 36 درجه شمالی , با روند شمال باختری – جنوب خاوری قرار داشته و از نظر تقسیم بندی استانی شامل بخش هایی از کردستان , کرمانشاهان , ایلام , لرستان , کهکیلویه و بویر احمد , چهار محال بختیاری , خوزستان , هرمزگان , بوشهر و فارس است.

ساختمان زمین شناسی منطقه زاگرس ساده , ملایم و شامل مجموعه ای از رشته تاقدیس های بزرگ و نزدیک و به هم فشرده با سطح محوری قائم و روند شمال غربی – جنوب شرقی است. منظم ترین چین های ایران در زاگرس جنوبی میباشد.

در طول دوران دوم زمین شناسی از تریاس تا یکی از دوره های سوم بنام میوسن , یک حوضه رسوبی در حال فرو نشست (در جایی که اکنون کوههای زاگرس واقع است ) وجود داشته ,و مکانی بوده که مرتب رسوبات وارد آن میشده و بعلت سنگینی رسوبات انباشته شده ,در حال نشست بوده است. در طی زمان , یک ضخامت چند هزار متری از رسوبات در آنجا روی هم انباشته شده است.

این رسوبات وضعیت نسبتا آرامی داشته و در طول زمان خیلی خیلی طولانی , فعالیت آتشفشانی نیز به آن صورت وجود نداشته است. حتی فعالیتهای تکتونیکی که منجر به چین خوردگی میشود نیز محدود بوده است.

در واقع حوزه آرام زاگرس در اواخر میوسن یا اوایل پلیوسن ( از 8 میلیون سال قبل یه این طرف ) , در اثر باز شدگی دریای سرخ و به عبارتی جدا شدن صفحه عربستان از آفریقا , فشاری که به سمت زاگرس وارد شده است منجر به چین خوردگی رسوبات حوضه بستر رسوبی زاگرس شده و عملا خروج رسوبات از آب را فراهم نموده است.

لایه های موجود در منطقه زاگرس از نوع رسوبی است و لایه آذرین مشاهده نمیگردد و این یکی از دلایل نبود فعالیت آتشفشان در منطقه میباشد. در برخی از گنبد های نمکی منطقه , بخصوص در اطراف اوز شاید آثاری از سنگهای آتشفشانی و یا آذرین درونی مشاهده شود که همراه با نمک از عمق گنبد در طی زمان , بالا آمده است. ( همانند گنبد نمکی کوه سیاه تک اوز ).

گنبد های نمکی :

ناهمواریهای گنبدی شکلی هستند که هسته مرکزی آن از نمک تشکیل شده است. شناخت گنبد های نمکی به خصوص از نظر اقتصادی بدلیل وجود مخازن نفتی و منابع سولفور و پتاس و نمک اهمیت ویژه ای دارد.

در مورد وجود نفت در مناطق زاگرس چند منشا وجود دارد , یکی از آنها اینکه بایستی بررسی نماییم , که آیا در بین رسوبات , سنگ مادر نفت وجود دارد یا خیر؟

سنگ مادر نفت عمدتا رسوبات ریز دانه حاوی مواد آلی مثل شیل و در برخی موارد مارن است.

( شیل ها نتیجه رس های سخت شده هستند و دارای لایه های نازک و صاف میباشند. زمین شناسان واژه شیل را به تمام سنگ های تخریبی و دانه ریز اطلاق میکنند که در امتداد سطوح مشخصی به صورت لایه نازکی در می آیند.

مارن هم واژه ای فرانسوی است که در انگلیسی به آن مارل گفته میشود. این سنگ مخلوطی از رس و آهک بوده و در مناطق کم عمق دریا تشکیل میشود. مارن را در اصطلاح اوزی بنام سولده میشناسند که رنگی خاکستری تا سبز و برخی مواقع آبی دارد که آب در آن کمتر نفوذ مینماید.)

در زاگرس وجود تاقدیس های خیلی بزرگ و هم چنین یکسری رسوباتی بنام پوست سنگ , که تقریبا نفوذ ناپذیر است , مثل رسوبات گچ و مارن , در سازند هایی همانند گچساران و یا سازند های دیگر وجود دارد. نبود فعالیتهای آذرین و شکستگیهای بزرگ منجر به این خواهد شد که نفت در زیر پوست سنگها به دام بیافتد.

در اطراف اوز در محل چاه نفت , تاقدیسی است که , سازند گچساران در آن مکان وجود داشته و دارای پوست سنگ میباشد و نفوذ ناپذیر است. در زیر سازند گچساران لایه های سازند آسماری – جهرم وجود دارد که عمدتا آهک و دولومیت دارد و چون چین خوردگی پیدا کرده احتمال میدهیم که در زیر سازند گچساران , نفت به دام افتاده باشد.

(در مبحث زمین شناسی چون اغلب نقشه های زمین شناسی کوچک مقیاس است, تقریبا 1/100000و1/250000, بنابراین خیلی از لایه های کوچک در نقشه ها نمایش داده نمیشوند و برای همین مجموعه ای از چند لایه که ضخامت قابل توجهی داشته و سن مشخصی هم در دسترس است را انتخاب و به عنوان یک سازند معرفی مینمایند. )

زمین شناسی دشت اوز:

بخش اوز با وسعت 1831 کیلومتر مربع تقریبا 1/5درصد از مساحت کل استان فارس و 8/7 درصد از مساحت لارستان را شامل میشود. مرز بخش اوز از شمال به جویم , از جنوب به گراش و از شرق به بخش مرکزی لار و از غرب به خنج محدود است.

بخش اوز در ارتفاع 950 متر از سطح دریا گسترش دارد و دارای اقلیم گرم وخشک است. ارتفاعات کم نسبت به دریا و پوشش گیاهی ضعیف باعث شده که میانگین بارش سالانه آن از 204/6 میلی متر تجاوز نکند.

کمبود جریانات آب مطلوب سطحی در محدوده بخش اوز باعث شده که اهالی به منظور فراهم آوردن آب شرب مورد نیاز به سوی آب انبارها سوق پیدا نمایند و آب مورد نیاز کشاورزی خود را نیز از طریق چاههای آب تامین نمایند. آبهای موجود در سفره های زیر زمینی اکثرا شرایط لازم جهت شرب را ندارند و به جز روستاهای کوره , هود ,بیدشهر و گلار که دارای آب مناسب هستند در سایر آبادیها با مشکل آب شرب روبرو هستیم.

دشت اوز:

دشت اوز در 40 کیلومتری غرب شهر لار در دره ای قرار دارد. از جنوب ارتفاعات فیشور که بصورت تاقدیس طویلی است که از شرق دشت خنج تا شهر لار ادامه دارد, محدود شده است. نواحی شمالی دره اوز را نیز کوههای کم ارتفاع به موازات دره و تاقدیس مذکور محصور نموده است.

بسیاری از دشتهایی که در ناحیه زاگرس وجود دارد , دشت ناودیسی است که در محور ناودیس تشکیل شده است.دشت اوز اما در واقع ناودیسی نیست , شیب لایه ها چه در قسمت جنوب و چه در قسمت شمال اوز , کلا به سمت شمال است, یعنی جهت شیب لایه ها در یک جهت میباشد.اما چون لایه ها به صورت متفاوت دچار چین خوردگی شده , آن لایه ای که نامقاوم بوده(بنام سازند میشان ) دچار فرسایش شده و یک مقدار رسوبات آبرفتی آن را پوشانده و دشت اوز شکل گرفته است. دشت اوز عمدتا در زیر ضخامت نسبتا ناچیز آبرفتش ,          لایه های مارنی میشان قرار دارد.

به سمت شمال دشت اوز ممکن است در زیر آبرفت به لایه های سازند آغاجاری هم برخورد نماییم. در برخی قسمتها مثل اطراف دانشگاه پیام نور اوز تپه ماهور هایی است که میتواند بقایایی از سازند آغاجاری باشد که به طور کامل تخریب نشده است. ( تپه ماهور پدیده های ژئومورفولوژیکی هستند که به صورت پستی- بلندیهای با ارتفاع کم و اغلب در محیط های رسی دیده میشوند ).

یکی از دلایل شوری آب اوز وجود سازند گچساران است. آبی که وارد دشت اوز میشود ازبین این سازندها عبور نموده و طبعا گچ و نمک را در خود حل مینماید. حتی آبی که در سفره آبرفتی وجود دارد نیز تلخ و شور است.

فسیل :

بیشتر در سمت ارتفاعات جنوب اوز ممکن است فسیل های دو کفه ای پیدا شود که مربوط به حداقل 15 میلیون سال قبل است. بنابراین فسیلهای منطقه مربوط به دوره های بسیار پیشتر از عهد حیات انسانها بوده است.ممکن است مرجانها یا برخی سخت پوستان که در عمق کم دریا زندگی میکرده اند هم پیدا نمود.

در برخی موارد نیز کانیهایی بنام انیدریت که یک نوع گچ بدون آب است و حالت یک چوب پوسیده دارد را میتوان مشاهده کرد که بصورت رشته رشته و حالت گیاه مانند دارد که معمولا فسیل نیست , بنابراین در منطقه دشت اوز فسیل گیاهی مشاهده نمیشود.

بیشتر سازند های لارستان جوان و جزو سازند های آسماری- جهرم است. در روی سازند آسماری- جهرم , سازند جدید تری نیز قرار گرفته بنام سازند گچساران که معمولا تناوبی از لایه های گچی و برخی مواقع آهکی در لابه لای آن میباشد.

سن سازند آسماری – جهرم حدودا از 30 تا 40 میلیون سال قبل است . سازند گچساران بخصوص در کوههای بونیمات , در دامنه جنوبی اوز است که بصورت لایه های مارن و گچ قابل مشاهده است. سن میانگین گچساران حدودا 20 میلیون سال قبل است.

در ارتفاعات شمالی اوز , اول به لایه های ماسه سنگ و مارن سازند آغاجاری میرسیم و بعد از آن به لایه های کنگلومرایی و سیمانی خواهیم رسید. کنگلومرا اصطلاحا سازند بعد از کوهزایی است , یعنی سازند بختیاری که از سمت تاگدار , شروع میشود به سمت شمال دشت اوز.

(کنگلومرا یا سنگ جوش از رشته سنگهای رسوبی و آواری است. این گونه سنگها به اشکال و اندازه های گوناگون از قلوه سنگها , پاره سنگها و گاهی اوقات قطعات بزرگ سنگی تشکیل شده و هم چنین مقداری مواد ریز دانه هم دارا میباشد و در کل توسط سیمانی به یکدیگر متصل هستندو مهمترین و کامل ترین نوع کنگلومرا منشاء رودخانه ای و دریایی دارند.)

قدمت دشت اوز:

با توجه به رسوب گذاری که انجام شده از یک محیط دریایی , اگر از سازند آسماری –جهرم به سمت سازند های جوان تر در نظر بگیریم , از 40 میلیون سال قبل رسوب گذاری انجام گردیده تا  میرسیم به سازند آغاجاری که تا قبل از کوهزایی زاگرس , یعنی 7 تا 8 میلیون سال قبل رسوب گذاری انجام شده است. منتها هنوز هم در واقع یک محیط دریایی بوده و خشکی ایجاد نشده است.

از حدود 8 میلیون سال قبل به این طرف شروع به چین خوردگی نموده و تشکیل ارتفاعات داده است. بعد از تشکیل ارتفاعات , فرسایش عمل نموده و ارتفاعات تعدیل شده اند که این فرسایش هم چنین باعث گردیده که سازند های قدیمی تر نیز در سطح زمین پدیدار گردند.

بعنوان مثال میتوان از سازند آغاجاری در اثر فرسایش به سازند میشان رسید و آن را مشاهده نمود و سپس میشان نیز در اثر فرسایش , رسوبات آبرفتی آن را پوشش داده که اصطلاحا میگوییم دشت اوز در آن بنا شده است.

بنابراین قدمت دشت اوز را بایستی از نظر کارهای باستان شناسی و بقایای آثاری که در اثر زلزله و سیلاب مدفون شده است ,سنجید تا بتوان قدمت جغرافیای انسانی در اوز را مشخص نمود. لذا خیلی قابل مقایسه با سن های زمین شناسی در حد چند میلیون سال نیست.

گسل های دشت اوز:

بارزترین گسلها در امتداد رشته کوه زاگرس قرار دارد. بیشتر گسل های مهم ایران یک مولفه جابجایی نسبی افقی , قائم , معکوس و عادی دارند.

یک سری گسلهای سطحی در منطقه دشت اوز است که , بیشتر در جاده جدید ورا , قرار دارد که جابجایی ایجاد شده و لایه های جابجا شده را به وضوح میتوان دید. این گسلها معمولا نقش بسیاری زیادی در وقوع زلزله ندارند یا در حد زمین لرزه های بسیار کوچک تنش ایجاد میکنند.

( زمین لرزه پدیده ای است که از کشش های صفحات زمین ساختی نیرو میگیرد. چنین صفحاتی هر چند یکبار به یکدیگر نزدیک تر گشته و برای استقرار خود با یکدیگر برخورد مینمایند)

برخی مواقع سوالی پیش میاید که چرا مثلا در اوز برخی زلزله ها صدای زیادی ایجاد میکند اما لرزش آن کم است ؟

این در واقع مربوط به فعال شدن گسلهای سطحی است. گسلی که در عمق کم مثلا زیر 10 کیلومتر وجود دارد. و چون عمق تا سطح زمین کم است بنابراین صدای شکستن سنگها بگوش خواهد رسید ولی معمولا گسلهای سطحی وقتی شکسته میشوند انرژی زیادی ایجاد نمیکنند.

موردی که در منطقه زاگرس خطرناک تر است ,گسلهای پی سنگی میباشد که در عمق بیش از 8 کیلومتر مستقر است.   , در بین پی سنگها و لایه های جدیدتر یکسری لایه های گچ و نمک وجود دارد و حالتی شکل پذیر ایجاد مینماید. اغلب زلزله های زاگرس در عمق کانون 15 تا 30 کیلومتر است و معمولا فعال شدن گسلها خیلی تا سطح زمین ادامه پیدا نمیکند, اما اگر اینها فعال شوند چون گسلهای بزرگتری هستند و تنش بیشتری هم در خود ذخیره مینمایند بنابراین زلزله های قوی تری نیز بوجود میاید.

به طور دقیق نمیتوانیم بگوییم در ناحیه اوز چه قسمتی بهتر و امن تر و چه ناحیه ای خطر ناکتر است فقط چیزی که میتوان گفت اینکه معمولا در جاهایی که ضخامت رسوبات آبرفتی ریز دانه خیلی زیاد میباشد ممکن است امواج زلزله یک مقدار تشدید پیدا نماید و خرابی بیشتر شود.

البته خوشبختانه رسوبات دشت اوز زیاد ریز دانه نیست و بیشتر شامل رسوبات دانه درشت و واریزه های کوه و .... میباشد. بنابراین اگر ساختمانها طبق اصول مهندسی ساخته شده باشند کمتر خطری دشت اوز را تهدید میکند.

منابع :

** دکتر محمد یوسف محمودی – نشست تخصصی مجازی زمین شناسی دشت اوز , با همکاری عنایت الله نامور , هادی صدیقی و محسن معصوم زادگان

** دکتر مسعود معیری – زمین شناسی برای دانشجویان جغرافیا- انتشارات دانشگاه اصفهان – چاپ دوم 1381

** دکتر ابراهیم مقیمی- ژئومورفولوژی ایران – انتشارات دانشگاه تهران

** منیره جهان بین – پایان نامه ژئومورفو لوژی و آمایش سرزمین بخش اوز