بازدید از نوار ساحلی هرمزگان ، از شمال تنگه هرمز تا دماغه جاسک ( 4)

گل فشان بونجی BONDJI MUD VOLCANICS

در جنوب شرق ایران 20 گل‌فشان وجود دارد که 5 مورد آنها بین بندر جاسک و میناب، 9 مورد بین چابهار و بندر جاسک و 6 مورد دیگر هم بین چابهار و مرز ایران و پاکستان بویژه شمال خلیج گواتر قرار گرفته است.

گل‏فشان‏های ناحیه غربی سواحل مکران در استان‏ هرمزگان:

از نزدیکی بندر جاسک تا تنگه هرمز،که در آن حداقل پنج‏ گل‏ فشان در نزدیکی کرانه‏ های دریای عمان و خلیج فارس دیده‏ می‏شوند.ضخامت این لایه‏ ها که روی هم قرار گرفته‏ اند،بین 40 سانتی‏متر تا حدود 2 متر است و هرکدام از بالا به پائین،بخشی از دیگری را می‏ پوشاند و به‏ ترتیب،قدمت لایه ها از بالا به پائین زیادتر می‏ شود.

گل‌فشان از جمله پدیده‌های جالب توجه در منطقه ساحلی خزر و دریای عمان هستند. هر چند در نقاط دیگر دنیا نیز وجود دارد اما همبستگی این عارضه زمین شناسی با منابع نفت و گاز آن را به پدیده‌ای جذاب در این دو حوضه تبدیل کرده است. در کل تعداد گل‌فشان‌های زمین بیش از 800 عدد نیست که بیش از نیمی از آنها در اطراف این دو دریا قرار گرفته است .گل‌فشان ازعوارض مهم مورفولوژیکی هستند که اغلب به شکل مخروطی بوده و از ارتفاع 2 متر تا حداکثر 400-500 متر از اطراف خود و با قاعده‌ای به قطر 20 متر تا حداکثر 3500 متر می باشد. این گل فشان‌ها تپه‌ای و دایره‌ای شکل هستند که دارای یک دهانه اصلی و چند دهانه کوچکتر جانبی است، دهانه اصلی معمولاً در وسط گل‌فشان واقع شده و کاسه‌ای یا تیغی شکل است و دهانه‌های جانبی، ثابت و دائمی نیستند.گاهی گل‌فشان‌ها فاقد انفجار بوده و برخی دائمی نبوده و بصورت دوره‌ای و چشمه‌های نبض‌دار فعالیت دارند و از این حیث به آتش‌فشان‌ها شباهت داشته که به مراتب کوچکتر از آنها هستند و خطر چندانی ندارند. فواره گل‌فشان فواره آب و بخار و گل می‌باشد که بوسیله گازهای ولکانیک به سطح زمین رانده می‌شوند و در زمان انفجار گل‌فشان از دهانه، جریانی از گل و گاز به بیرون پرتاب می‌شود. همین پدیده می تواند بوسیله گازهای نفتی در حال فرار صورت گیرد. گاهی نیز به توده‌های مخروطی گلی اطلاق شده است که بیرون زدگی آنها حاصل آبگیری لایه‌های رسی باشد. گل فشان‌ها بی‌شباهت به گنبدهای نمکی نیستند و گاهی همراه آنها دیده می‌شوند و شاید بتوان آنها را گنبدهای رسی نامید. نحوه عملکرد بدین صورت است که لایه‌های رسی بوسیله آب و گاز شارژ شده و ایجاد یک تنش عمودی از پایین به بالا می‌کند. این تنش زمانی که بتواند به فشار لیتوساتیک غلبه کند در طبقات بالایی ایجاد کمانش، و اگر فشار زیاد باشد آنها را بریده وگاهی با صدای انفجارگونه به سطح زمین می‌رسند و ایجاد مخروط گل‌فشان را می‌نمایند. معمولاً این پدیده بیشتر در مناطقی اتفاق می‌افتد که طبقات هنوز تحت تراکم قرار داشته و ردیف‌های ضخیم و ضعیف رسوبات تخریبی ترشیاری وجود دارد.زمین شناسان در مورد زایش یک گل‌فشان (لحظه تولد آن در اعماق زمین چندان متفق‌القول نیستند). برخی آن را پیامد روندهای خاص زمین‌شناسی می‌دانند و عده‌ای آن را به عوامل دیگری نظیر وقوع زمین لزره و تغییرات فشار لایه‌های مرتبط می‌دانند اما همگی آنها در یک نکته متفق‌القولند که عامل اصلی بالا آورنده گل‌فشان به سطح زمین گازهای موجود در تله‌های نفتی اعماق زمین هستند و نیز این نکته که گل‌فشان‌ها در مناطق دارای رسوبات جوان   درمقیاس زمین‌شناسی یعنی حدود20-10 میلیون سال !! و در نقاط ضعیت " مثلاً امتداد گسل‌ها " بوجود آمده و به سطح زمین می‌رسند.گل‌فشان، مخروطی در سطوح زمین یا کف دریا ایجاد می‌کنند . گاهی می‌توان قطعات سنگی با قطر 1 تا 2 متر را در مواد پرتابی یافت. دودکش لوله باریک و یا نسبتاً‌ عریض گل‌فشان به سمت پایین شبیه قیف برگشته است که از حوضچه پایین  درون زمین  تغذیه می‌کند. حوضچه گل‌فشان دره‌ای حاوی گل‌فشان‌های متعدد می‌باشد.زمانی که سه بخش سازنده گل‌فشان آب، گاز و نفت شروع به تراکم نماید، به علت تحرک بیشتر گاز و آب خیلی سریع به هسته گسل هجوم می‌آورد. آب سنگ های هسته چین را نرم کرده و بر اثر نفوذ گاز آب به سمت بالا حرکت کرده و از قسمت بالایی به صورت چشمه‌های گاز خارج می‌شود.اگر هم گاز زیاد باشد امکان خارج شدن، به بیرون نداشته و در هسته به مقادیر زیادی تراکم می‌یابد به همین علت فشار حاصل در هسته چین به مقدار خیلی زیاد بالا می‌رود. بر اثر انفجار گاز نیروی کششی حاصل می‌شود. فوران قوی باعث خروج مواد به سمت بیرون شده و قطعه سنگ های هسته و بخش های مجاور در اثر انفجار به بیرون می‌ریزد.در اغلب گل‌فشان ها انفجار با به وجود آمدن شعله گاز تا ارتفاع 300 متر و یا بیشتر همراه بوده و با زبانه‌های گل همراه هستند.

در فرهنگ بزرگ گیتاشناسی گل فشان به این صورت تعریف شده است: گل و آب گرمی که از دهانه آتشفشان به خارج پرتاب گشته و مخروط های موقتی کوچکی را پدید می آورد و گاهی اوقات گازهای طبیعی توأم با رسوبات نفتی نیز با مواد مزبور همراه هستند.نه تنها در این فرهنگ جغرافیایی تشکیل و حضور گل فشان در ارتباط با فعالیت آتشفشان ها مطرح شده و تشکیل آن را به آتشفشان ها نسبت داده شده است بلکه در فرهنگ های جغرافیایی دیگر نیز بر ارتباط گل فشان ها با پدیده آتشفشان ها اشاره شده و تشکیل گل فشان ها را مرتبط با فعالیت های آتشفشانی می دانند. حفره ای مخروطی به شکل یک دهانه کوچک که از آن گل و گاز خارج می شود و در مناطق آتشفشانی بیشتر دیده می شود

در فرهنگ دیگری آمده است: در اثر حرکت توده های مذاب از داخل زمین توده های گل نیز به خارج پرتاب می شود که همراه آن آب داغ نیز می باشد. به عبارت دیگر بیرون ریختن مواد مذاب درونی وگازهای طبیعی همراه با رسوبات گلی است که در نواحی نفت خیز به وفور دیده می شود..

منشاء گل فشان :

اما چه چیز یک گل فشان را به وجود می آورد؟ همان طور که اشاره گردید، زمین شناسان در مورد ایجاد یک گل فشان نظرات مختلفی دارند. برخی آن را مربوط به روندهای خاص زمین شناسی دانسته و علت به وجود آمدن آن را عامل فرورانش و سایر فشارهای ناشی از حرکات تکتونیکی می دانند. عده ای دیگری نیزگل فشان ها را از پی آمدهای بعدی آتشفشان ها می دانند. برخی نیز آن را به عواملی مثل زمین لرزه وتغییرات فشار لایه ها نسبت می دهند، اما جالب این جاست که همگی در یک مورد هم عقیده هستند و آن این که عامل اصلی بالا آمدن گل فشان به سطح زمین گازهای موجود در تله های نفتی اعماق زمین هستند و گل فشان ها در مناطق دارای رسوبات جوان و درمناطق ضعیف مثل امتداد گسل ها به وجود آمده و به سطح زمین رسیده اند.در هر حال گل فشان ها بیشتر به خاطر فشار گازهای هیدروکربنی و یا احتمالا بخار آبی که از اعماق زمین به سطح صعود می کند، تشکیل می شوند. گازهایی مثل متان ضمن صعود و عبور از لایه های سست سنگی و اشباع آب، آن ها را یه صورت گل درآورده، با خود به سطح زمین حمل می کنند. گل فشان ها را بر اساس دمایشان به دو گروه گل فشان سرد و گل فشان گرم تقسیم می کنند.به نظر می رسد که منشا تشکیل گل فشان ها در سواحل شمالی دریای عمان، حرکت صفحه اقیانوسی دریای عمان به زیر صفحه قاره ای ایران باشد.

درباره منشا گل فشان های ایران نیز نظریات مختلف و متعدد بیان شده است. آن چه مسلم است تشکیل کلیه گل فشان های موجود در مناطق مختلف کشور و به خصوص استان سیستان و بلوچستان را نمی توان بر اساس یک نظریه واحد توضیح داد و بیان نمود.همان طور که در بالا اشاره شد، منشا تکتونیکی، عوارض بعدی آتشفشان ها و فشار گازهای هیدرو کربن ویا احتمالا بخار آبی که از اعماق زمین به طرف سطح صعود می کنند همه از عوامل تشکیل گل فشان ها دانسته شده اند. یعنی گازهای مذبور در ضمن صعود و عبور از لایه های سست سنگی و اشباع از آب آن ها را به صورت گل درآورده و با خود به سطح زمین منتقل می نماید. به هر حال گل فشان ها عارضه های طبیعی و مخروطی شکلی هستند از جنس گل که همراه با خروج گازهایی از درون زمین در سطح زمین تشکیل می شوند.این مواد گل رس در طی فرایندهای رسوب گذاری در فعالیت های گذشته حوضه رسوبی در لابه لای لایه های غیر قابل نفوذ در عمق کم گذاشته شده اند.حال بر اثر حوادث مختلف مثلا تکان ها و فعالیت های تکتونیکی اگر لایه های نفوذ ناپذیر بالا و زیربشکنند و یا بر اثر فعالیت های هوازدگی و تخریب و حمل و نقل بخش هایی از لایه نفوذ ناپذیر بالاتخریب شود در این صورت از این طرق آب های سطحی یا آب های در حال صعود زیرزمینی به لایه رس می رسد. رس این خاصیت را دارد که آب گیری نماید.رس ها بر اثر آب گیری افز ایش حجم می یابند در نتیجه اگر در لابلای لایه هایی غیر قابل نفوذ محصورشده باشند باید راهی برای خروج از لایه ها تحت فشار ناشی از افزایش حجم یافته تا با خارج شدن از لایه های محصور کننده و ریختن در سطح زمین حجم مقدار ماده رس آبگیری نموده دفن شده کاهش یافته در نتیجه فشار حاصل از افزایش حجم کاهش یافته و پایداری نسبی ایجاد گردد. البته این عمل با ادامه تدریجی آب گیری و افزایش حجم و در نتیجه افزایش فشار به صورت مداوم ادامه می یابد و گل حاصل ازافزایش حجم به طور دائم به بالا می آید و در سطح زمین جاری و گل فشان را به وجود می آورد.با این همه نمی توان منشا و تشکیل کلیه گل فشان ها را یکسان توضیح داد و هر منطقه گل فشانی ساختار و شرایط خاص خود را دارد.